Borelioza – przyczyny, objawy i leczenie

Borelioza, czyli krętkowica kleszczowa zwana też „chorobą z Lyme” (LD, Lyme disease) lub „boreliozą z Lyme” to wieloukładowa choroba zakaźna, będąca skutkiem ukłucia przez kleszcza i zarażenia bakteriami z grupy krętków Borrelia burgdorferi.

Czym jest borelioza?

Borelioza jest chorobą przenoszoną przez kleszcze, które mogą być nosicielami bakterii - krętków Borrelia. Krętki Borrelii wywołujące zakażenie przedostają do ludzkiego organizmu przez ślinę lub wymiociny kleszcza.

W przypadku ukąszenia bardzo istotną jest kwestia czasu pozostawania kleszcza na skórze. Zakażenie krętkiem Borrelia następuje nie wcześniej niż 24 do 48 godzin po wkłuciu pasożyta w skórę. Szybkie zauważenie obecności kleszcza i prawidłowe usunięcie go w jak najkrótszym czasie znacznie zmniejszają ryzyko zakażenia.

Według szacunkowych danych, na terenie Polski żyje ok. 21 gatunków kleszczy a zakażenie jest najczęściej przenoszone przez kleszcza pospolitego (łac. Ixodes ricinus).

Kleszcze żywią się krwią ludzką i zwierzęcą a zakażenie odbywa się poprzez bezpośredni kontakt. Kleszcz wszczepia się w skórę za pomocą aparatu kłująco-ssącego, wprowadzając przy tym substancję znieczulającą – ukłucie jest więc najczęściej niewyczuwalne.

Najczęstsze miejsca wkłuć kleszcza to:

• wewnętrzna strona ud lub ramion, 
• pachy, 
• pachwiny, 
• pośladki 
• owłosiona skóra głowy. 

Trzy podstawowe typy boreliozy:

• borelioza stawowa,
• borelioza kardiologiczna, 
• neuroborelioza.

Są one skutkiem zajęcia przez krętki Borrelii określonego narządu lub układu w ludzkim organizmie. Objawy każdego z wymienionych typów chorób mogą ujawnić się w okresie od kilku tygodni do kilku lat od momentu zakażenia.

Wczesna, prawidłowa diagnostyka objawów wstępnych jest kluczowa dla zapobiegania groźnym powikłaniom, mogącym ujawnić się w okresie od kilku miesięcy do nawet kilku lat od momentu zakażenia.

Borelioza – objawy

Borelioza to choroba niełatwa w leczeniu i diagnozowaniu. Pierwszym, najszybciej występującym objawem, wskazującym na obecność zakażenia, jest tzw. rumień wędrujący, najczęściej powstający w okolicy wkłucia kleszcza. Rumień nie jest jednak obecny w 100% przypadków. Jeżeli się pojawi – jego obecność nie zawsze jest zauważona lub może być mylona np. ze śladem po ukąszeniu owadów.

Jeżeli ugryzienie kleszcza pozostanie niezauważone a doszło do zakażenia, borelioza może mieć różny przebieg. U niektórych osób pojawią się jedynie wstępne objawy skórne (rumień). W innych przypadkach borelioza może wystąpić w tzw. postaci rozsianej, dając szereg objawów narządowych (patrz: borelioza objawy narządowe).

Zdarza się też, że choroba pozostaje w ukryciu przez wiele lat, nie dając żadnych niepokojących objawów lub dając objawy, które będą mylnie wskazywać na obecność podobnych schorzeń.

Rumień

Rumień wędrujący (łac. erythema migrans) to wczesny, wstępny objaw zakażenia boreliozą, obecny u ok. 70-80% przypadków chorych. Rumień pojawia się ok. 1 tydzień po ukłuciu kleszcza i może utrzymywać się aż do 4 tygodni. Zmianie skórnej mogą towarzyszyć objawy, przypominające grypę – bóle mięśniowo-stawowe, gorączka, ból głowy, osłabienie. Początkowo zmiana ma formę niewielkiej, czerwonej grudki, która z biegiem czasu poszerza średnicę aż do 5 cm i więcej.

Rozwinięty rumień ma najczęściej formę czerwonawego okręgu z centralnymi, bladymi przejaśnieniami. Po okresie ok. 4 tygodni zmiana zanika samoczynnie. W rzadkich przypadkach rumień może mieć nietypowy wygląd, np. formę mnogą.

Szacuje się, że w ponad 20% przypadków zakażenia boreliozą rumień nie jest obecny, co dodatkowo utrudnia szybkie i prawidłowe zdiagnozowanie choroby.

Chłoniak limfocytowy

Chłoniak limfocytowy skóry (łac. borrelial lymphoma) – rzadki objaw skórny, występujący w przypadku od 1-2% chorych na boreliozę. Zmiana ma postać niewielkiej, czerwonej, bezbolesnej grudki lub guzka o średnicy do ok. 5 mm.

Chłoniak pojawia się najczęściej na:

• płatkach usznych, 
• mosznie, 
• brodawce sutka. 

Zmiana może pojawić się ok. 2 m-ce od momentu zakażenia i zniknąć samoczynnie a w przypadku zaniechania leczenia – utrzymywać się przez lata lub powracać, prowadząc do dalszych zmian skórnych.

Zanikowe zapalenie skóry

Zanikowe zapalenie skóry kończyn – jeden z późnych objawów boreliozy, ujawniający się najczęściej u osób w podeszłym wieku (zazwyczaj u kobiet). Objawy mogą pojawić się po kilku latach od zakażenia.

W pierwszej fazie zmian skórnych – rozwijających się nawet przez kilka lat – można zaobserwować miejscowe, sino-czerwone zabarwienie dolnych części kończyn, często występujące z miejscową, wzmożoną pigmentacją. Objawom mogą towarzyszyć bóle stawów. Nieleczone zapalenie skóry często prowadzi do rozwoju miejscowych owrzodzeń, stwardnień i widocznego poszerzenia żył.

Borelioza objawy narządowe  

Objawy narządowe boreliozy to dolegliwości dotyczące:

• stawów, 
• układu nerwowego, 
• serca.

Występowanie objawów jest bezpośrednim skutkiem zakażenia narządu (lub układu) przez krętki Borrelii.

Dla pierwszej, wstępnej fazy choroby charakterystyczne są głównie objawy skórne. Objawy narządowe występują przede wszystkim w drugiej i w trzeciej fazie choroby, czyli w tzw. fazie rozsianej i fazie późnej, przewlekłej.

Zależnie od głównego miejsca namnażania bakterii, chory może cierpieć na przewlekłe bole stawów i dolegliwości kardiologiczne:

• zaburzenia przewodnictwa serca, 
• zapalenie wsierdzia, 
• zapalenie mięśnia sercowego

oraz dolegliwości ze strony układu nerwowego.

Z perspektywy wieloletniego rozwoju niezdiagnozowanej choroby, najpoważniejsze powikłania dotyczą układu nerwowego.

Neuroborelioza objawy

Wiele objawów, szczególnie w przypadku boreliozy, która przez wiele lat rozwijała się bezobjawowo lub nie została poprawnie zdiagnozowana, obserwuje się wiele zmian w obrębie układu nerwowego, rozwija się wówczas tzw. neuroborelioza. Wśród powikłań neuroboreliozy mogą wystąpić:

• zapalenie nerwów obwodowych, 
• porażenie nerwu czaszkowego, 
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.

Borelioza fazy

W przebiegu nieleczonej boreliozy można wyróżnić kilka, następujących po sobie etapów:

Faza wczesna boreliozy miejscowa:

• trwa od 3 do ok. 40 dni od momentu ukąszenia przez kleszcza,
• w tym okresie u ok. 70% chorych pojawia się tzw. rumień wędrujący,
• mogą pojawić się objawy grypopodobne – bóle głowy i stawów, gorączka,
• w rzadkich przypadkach może pojawić się tzw. chłoniak limfocytarny (Borrelial lymphoma).

Faza wczesna boreliozy rozsiana:

• rozpoczyna się po kilku tygodniach lub miesiącach od ugryzienia kleszcza,
• bakterie Borrelia mogą przedostać się do stawów, serca lub układu nerwowego,
• zależnie od miejsca namnażania się krętków, może dojść do zaburzeń kardiologicznych, neurologicznych lub do zapalenia stawów,
• część chorych doświadcza objawów, mylonych z zakażeniem wirusowym – pojawia się przewlekłe zmęczenie, przewlekły ból mięśni, bóle stawów lub karku,
• na tym etapie mogą pojawić się także wstępne objawy neuroboreliozy,
• do rzadkich objawów fazy rozsianej zalicza się m.in.: zaburzenia psychiczne, problemy z ostrością wzroku, światłowstręt, mnogie zmiany skórne (rumienie).

Faza późna boreliozy przewlekła:

• może rozwijać się od roku do kilku lat od momentu zakażenia,
• jest to faza, w której uwidaczniają się poważne powikłania kardiologiczne, neurologiczne lub przewlekłe dolegliwości stawów, będące skutkiem nieleczonej lub błędnie zdiagnozowanej boreliozy,
• w tym okresie może pojawić się przewlekłe zapalenie stawów (przypominające często objawy RZS – reumatoidalnego zapalenia stawów), przewlekłe zapalenie mózgu i dolegliwości neurologiczne (encefalopatie), zanikowe zapalenie skóry kończyn,
• zdarza się, że objawy fazy późnej nie są poprzedzone żadnymi, wcześniej występującymi dolegliwościami,
• często obecna jest przewlekła męczliwość i ogólne osłabienie organizmu. 

Diagnozowanie boreliozy

Szybkie, prawidłowe rozpoznanie wstępnej fazy boreliozy pozwala na wdrożenie skutecznej antybiotykoterapii. Jeżeli choroba weszła już w fazę rozsianą lub przewlekłą – diagnoza może być utrudniona. Największe problemy z prawidłowym rozpoznaniem boreliozy dotyczą pacjentów z objawami późnymi, przewlekłymi, uwidaczniającymi się po kilku latach od momentu zakażenia.

W przypadku boreliozy najszybciej diagnozuje się fazę wstępną ze skórnym objawem zakażenia, czyli rumieniem wędrującym. Obecność rumienia, połączona z wywiadem (chory potwierdza kontakt z kleszczem lub przebywanie na terenie endemicznym kleszcza) uznaje się za wskazanie do rozpoczęcia antybiotykoterapii. W tym przypadku dalsze badania serologiczne nie są konieczne. 

Jeżeli rumień nie jest obecny, diagnozę przeprowadza się na podstawie: 

• wywiadu, 
• objawów klinicznych, 
• dwustopniowych testów serologicznych. 

W pierwszej kolejności przeprowadzany jest test serologiczny metodą ELISA, wykrywający przeciwciała w klasie IgM i IgG. Przeciwciała IgM utrzymują najwyższy poziom w krwi w okresie od 4-6 tygodni od momentu zakażenia, najczęściej zanikają po okresie 4-6 miesięcy. Przeciwciała IgG będą wykrywalne po 6-8 tygodniach od zakażenia a ich poziom może utrzymywać się przez wiele lat, pomimo wdrożenia antybiotykoterapii. 

Podejrzewasz boreliozę? >> Wykonaj badanie (przeciwciała IgM i IgG)

Test ELISA może dawać wyniki fałszywie dodatnie, stąd konieczność przeprowadzenia dodatkowego testu metodą Western Blot, który ma wysoką swoistość.

Chcesz potwierdzić wynik badania przesiewowego (ELISA)? Wykonaj dodatkowy test Western Blot.

Boreliozę rozpoznaje się jedynie w kontekście istniejących objawów klinicznych tzn. dodatni wynik testów bez obecności objawów nie jest jednoznaczny z potwierdzeniem obecności choroby. Testy serologiczne nie dają też jednoznacznego rozróżnienia pomiędzy boreliozą czynną (czynne zakażenie) a przebytą.

Borelioza zapalenie stawów

Boreliozowe zapalenie stawów (łac. Lyme arthritis) to jedna z trzech postaci boreliozy, będąca skutkiem zakażenia stawów krętkami Borrelia burgdorferi. Objawy ze strony stawów mogą ujawniać się w fazie rozsianej i przewlekłej choroby. W fazie wstępnej, bolesność stawów wraz objawami grypopodobnymi mogą towarzyszyć pojawieniu się rumienia wędrującego. Jeżeli choroba nie została rozpoznana i nie wdrożono leczenia, w miarę rozwoju boreliozy krętki przedostają się do kolejnych stawów.

Objawy boreliozowego zapalenia stawów

• asymetryczne, nawrotowe bóle kostno-stawowe,
• bolesność wybranych stawów – najczęściej kolanowych, łokciowych, nadgarstkowych, biodrowych,
• obrzęk stawów,
• wyczuwalne ocieplenie bolesnego stawu.

Nieleczona borelioza stawowa może po kilku miesiącach (a czasem nawet po kilku latach) ujawnić się także pod postacią przewlekłego zapalenia stawów. Objawy zapalenia (bolesność, obrzęki, miejscowe ocieplenie) mogą mieć charakter ostry lub przewlekły i nawracający. Ten etap choroby bywa często mylony z objawami RZS, czyli reumatoidalnego zapalenia stawów.

 Neuroborelioza

Neuroborelioza, czyli postać neurologiczna boreliozy, rozwija się w przypadku od 15-40% chorych. Czas zakażenia układu nerwowego jest zróżnicowany – zakażenie może nastąpić bardzo szybko (i dość długo nie dawać żadnych objawów), ujawnić się w fazie rozsianej lub w fazie późnej – po kilku miesiącach lub po kilku latach od momentu zakażenia.

Ze względu na typ i intensywność objawów, neuroboreliozę dzieli się zazwyczaj na fazę rozsianą i późną.

Objawy neuroboreliozy w fazie rozsianej:

• przewlekłe bóle głowy,
• neuropatie,
• limfocytarne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• porażenie nerwów czaszkowych,
• porażenie korzeni nerwowych,
• fibromialgia,
• przewlekła męczliwość.

Objawy neuroboreliozy w fazie późnej:

• encefalopatia – zmienność nastrojów (od ospałości pod nadmierne rozdrażnienie), upośledzenie uwagi i pamięci, obniżenie sprawności umysłowej,
• parestezje,
• zaburzenia czucia,
• możliwość wystąpienia zaburzeń psychicznych – zaburzenia osobowości, objawy depresji,
• zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego – najcięższa postać boreliozy neurologicznej (uwaga: może pojawić się także w fazie rozsianej), prawdopodobieństwo wystąpienia choroby u osoby zakażonej szacuje się na ok. 0,1%.

Chory na neuroboreliozę – zależnie od stopnia zaawansowania choroby i miejsca uszkodzenia układu nerwowego – może też cierpieć na: światłowstręt, nadwrażliwość na dźwięki, zaburzenia orientacji przestrzennej.

Diagnostyka neuroboreliozy

Neuroborelioza nasuwa trudności z prawidłową diagnostyką.

Chorobę rozpoznaje się na podstawie:

• klinicznych objawów neurologicznych, 
• wywiadu, 
• dodatniego wyniku badania PMR (obecność przeciwciał w płynie mózgowo-rdzeniowym), 
• obecności przeciwciał przeciw B. burgdorferi w surowicy krwi. 

Neuroboreliozę leczy się antybiotykami. Objawy choroby są niespecyficzne i zawsze wymagają precyzyjnej diagnostyki. Dodatkową trudnością w szybkim rozpoznaniu boreliozy neurologicznej jest podobieństwo do wybranych objawów niektórych chorób przewlekłych (tu np. stwardnienie rozsiane, stwardnienie boczne zanikowe) i chorób psychicznych (depresja, zaburzenia osobowości).

Leczenie boreliozy z lyme

W leczeniu boreliozy – niezależnie od stadium choroby – zastosowanie ma antybiotykoterapia, trwająca zazwyczaj od 21-28 dni (w niektórych przypadkach dłużej). Leczenie ma największą skuteczność (szacunkowo aż do ok. 90%) we wstępnej fazie choroby. Typ podawanego antybiotyku zależy od obecności wybranych objawów klinicznych i fazy choroby.

W leczeniu boreliozy najczęściej stosuje się:

• tetracykliny (doksycyklina), 
• penicyliny (amoksycylina), 
• cefalosporyny (cefuroksym, ceftriakson). 

W przypadku nietolerancji na wybrany antybiotyk pierwszego rzutu, zastosowanie mają antybiotyki makrolidowe.

Skuteczność leczenia zależy od wielu czynników. Kluczowym jest podanie antybiotyku we wstępnej, prawidłowo zdiagnozowanej fazie choroby. Przy leczeniu i diagnozowaniu boreliozy pod uwagę zawsze bierze się obecność innych chorób odkleszczowych, takich jak np. babeszjoza lub kleszczowe zapalenie mózgu. Jedną z przyczyn nieskuteczności wdrożonej terapii może być obecność dwóch (lub więcej) rodzajów chorób, wywołujących nieswoiste objawy.

Czy borelioza jest uleczalna?

Standardowa terapia antybiotykiem trwa od 21-28 dni. Skuteczność leczenia może być zmniejszona przy antybiotykoterapii wdrożonej w drugiej fazie choroby, czyli w tzw. fazie rozsianej. Ze względu na ryzyko groźnych powikłań, największym wyzwaniem jest szybkie rozpoznanie i leczenie neuroboreliozy. Precyzyjnej diagnostyki wymaga każdy rodzaj objawów boreliozy przewlekłej.

Szybkość i skuteczność leczenia choroby jest zależna od: 

• stanu pacjenta (typ i zakres objawów klinicznych), 
• trafności rozpoznania objawów, 
• obecności koinfekcji 
• indywidualnej odporności organizmu.

Osoby potencjalnie zagrożone ukąszeniem kleszcza (np. ze względu na miejsce zamieszkania lub wykonywany zawód) powinny zachować właściwą profilaktykę. Podstawowe zasady bezpieczeństwa obejmują m.in.: noszenie odzieży, okrywającej większość ciała; używanie środków odstraszających kleszcze (spraye, żele), w razie ukąszenia – umiejętne usunięcie kleszcza.

Przeczytaj także

• Borelioza - objawy, przyczyny, leczenie
• Choroby odkleszczowe: kleszczowe zapalenie mózgu i borelioza
• Kleszczowe zapalenie mózgu - przyczyny, objawy i leczenie
• Jak usunąć kleszcza?

Dowiedz się więcej:

"Borrelia miyamotoi - new etiologic agent of neuroborreliosis"
http://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/files/peissues/PE_nr_4_2017_srodek_calosc_net.pdf#page=59

"What You Should Know About Erythema Migrans"
https://www.healthline.com/health/erythema-migrans 

"Diagnosis and Treatment of Lyme Arthritis"
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4443866/

"Borrelia infection and risk of non-Hodgkin lymphoma"
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2972577/

"Neuroborelioza – wybrane aspekty patogenezy, diagnostyki i leczenia"
https://www.researchgate.net/profile/Joanna-Zajkowska/publication/266011866_Neuroborelioza_-_wybrane_aspekty_patogenezy_diagnostyki_i_leczenia/

"Lyme carditis - A bitter lesson or a delayed diagnostic success - A case report"
https://www.researchgate.net/profile/Aneta-Gziut/publication/5867653_Lyme_carditis_

https://www.borelioza.org/rozne_zgoorek/borelioza-wywiad.pdf