Kortyzol - norma, objawy podwyższonego i obniżonego kortyzolu

Zadbaj o zdrowie i równowagę hormonalną. Poznaj rolę kortyzolu w organizmie oraz objawy jego nadmiaru i niedoboru. Sprawdź, jak monitorować poziom hormonu stresu oraz sposoby, które mogą pomóc w jego zbalansowaniu.

Czym jest kortyzol i jak wpływa na organizm?

Kortyzol (hydrokortyzon) jest hormonem steroidowym wytwarzanym przez nadnercza. To najaktywniejszy hormon z grupy glikokortykosteroidów. Pełni funkcję regulatora organizmu, który pozwala na szybką adaptację do zmieniających się warunków. Poziom kortyzolu we krwi jest zależny od rytmu dobowego. W nocy jego stężenie spada, natomiast nad ranem gwałtownie wrasta.

Główne działania kortyzolu

Chociaż kortyzol jest przede wszystkim kojarzony ze stresem, jest to hormon niezbędny do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Poznaj główne obszary działań kortyzolu oraz komplikacje, jakie mogą zajść, jeśli jego równowaga zostanie zaburzona.

• Regulacja stężenia glukozy we krwi – uczestniczy w metabolizmie węglowodanów, indukuje syntezę wielu enzymów wpływających na stężenie glukozy we krwi.
• Wpływ na tkankę tłuszczową – kortyzol nasila lipolizę, czyli rozpad tkanki tłuszczowej, w wyniku czego do krwi uwalniane są glicerol i wolne kwasy tłuszczowe.
• Hamowanie stanu zapalnego – kortyzol wykazuje działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne m.in. poprzez zminimalizowanie wytwarzania cytokin prozapalnych i innych mediatorów stanu zapalnego.
• Wspomaganie trawienia – wpływa na perystaltykę jelit oraz chroni błonę śluzową żołądka (poprzez ograniczenie syntezy prostaglandyn).
• Regulacja ciśnienie krwi – zależnie od sytuacji może podnieść (poprzez aktywację adrenaliny i noradrenaliny) lub obniżyć (melatonina) ciśnienie krwi. 
• Wpływ na układ nerwowy – kortyzol wpływa na funkcje poznawcze oraz koncentrację. Sam w sobie stres w małych dawkach mobilizuje nas do działania i ułatwia skupienie się na celu. Niestety, w sytuacjach stresowych te mechanizmy zawodzą, stąd np. podczas ważnego egzaminu, mimo dobrego przygotowania, nie możemy sobie przypomnieć odpowiedzi nawet na najprostsze pytania. To stresuje nas jeszcze bardziej, a poziom kortyzolu stale rośnie.
• Regulacja nastroju – jeśli stężenie hormonu stresu utrzymuje się na wysokim poziomie przez dłuższy czas, to zaczynamy odczuwać tego negatywne skutki. Problemy ze snem, chroniczne zmęczenie i słaba odporność negatywnie wpływają na samopoczucie a niekiedy mogą być przyczyną zaburzeń nastroju, czy nawet predysponować do depresji.
• Hamuje wchłanianie wapnia – kortyzol utrudnia wchłanianie wapnia z pożywienia. Podwyższone stężenie tego hormonu może prowadzić do rozwoju osteoporozy, czyli kruchości kości, a także do zaników mięśniowych.
• Wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową – kortyzol przyczynia się do zatrzymania jonów sodu i wody w organizmie, a także nasila usuwanie potasu z moczem. Podwyższone stężenie kortyzolu może również predysponować do albuminurii, czyli utraty białka z moczem.

Kortyzol, a stres

Gdy poczujemy się w jakiś sposób zagrożeni, kortyzol uruchamia mechanizmy adaptacyjne. Wówczas przyspiesza się bicie serca, co zapewnia szybszy dopływ tlenu i składników odżywczych do ważnych narządów, takich jak np. mózg.

To przykład reakcji systemu współczulnego, który pobudza wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny. Receptory tych dwóch katecholamin znajdują się w wielu narządach i w sytuacji stresowej odpowiadają za adaptację organizmu do sytuacji stresowej. Gdy niebezpieczeństwo minie, organizm wycisza się i wraca do równowagi za sprawą systemu przywspółczulnego, który wspomaga regenerację, pobudzając produkcję melatoniny.

Silny stres, a co za tym idzie podwyższony poziom kortyzolu we krwi niekorzystnie wpływają na funkcjonowanie organizmu. Hiperkortyzolemia może predysponować m.in. do rozwoju cukrzycy typu 2, otyłości, zespołu metabolicznego czy nadciśnienia tętniczego, a także zaburzać procesy immunologiczne.

Wpływ kortyzolu na płodność i libido

Stres osłabia libido, a także wpływa na funkcjonowanie układu rozrodczego. U kobiet wysokie stężenie kortyzolu we krwi może być przyczyną nieregularnych cykli menstruacyjnych, zaburzać owulację, a w rezultacie utrudniać zajście w ciążę. U mężczyzn natomiast hiperkortyzolmia negatywnie oddziałuje na jakość nasienia.

Narażenie na przewlekły stres w trakcie ciąży może zwiększać u dziecka ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego w dorosłym życiu. Podobny mechanizm obserwuje się w okresie laktacji. U matki karmiącej, nadmiar kortyzolu przenika do mleka i może niekorzystnie oddziaływać na rozwój psychofizyczny niemowląt.

Badanie poziomu kortyzolu we krwi 

Zazwyczaj badanie zleca lekarz, gdy podejrzewa jego nadmiar lub niedobór. Oznaczenie kortyzolu całkowitego, najczęściej jest przeprowadzone na podstawie próbki krwi.

Ważne! Jednorazowe badanie kortyzolu nie zawsze jest miarodajne. Dla niektórych, samo pobranie krwi jest stresujące, zatem wynik może być zafałszowany. Łatwiejsza i mniej stresująca może być analiza ze śliny lub moczu, natomiast w tym przypadku pomiar obejmuje jedynie frakcję kortyzolu wolnego, a nie całkowitego.

Objawy niskiego poziomu kortyzolu

Niedobór kortyzolu, hormonu regulującego wiele kluczowych funkcji organizmu, może prowadzić do szeregu dolegliwości. Objawy, które mogą świadczyć o zaburzonej gospodarce hormonalnej to m.in:

• niska tolerancja na stres;
• ciągłe zmęczenie i osłabienie;
• sporadyczne omdlenia;
• niskie ciśnienie krwi;
• szybkie męczenie się podczas wysiłku;
• osłabienie mięśni;
• zwiększona chęć na słone jedzenie;
• problemy z trawieniem i częste biegunki;
• utrata masy ciała bez konkretnej przyczyny.

Choroba Addisona

Pierwotna niedoczynność kory nadnerczy to niedobór kortyzolu, wynikający z uszkodzenia nadnerczy z powodu m.in., chorób np. zakaźnych, autoimmunologicznych, nowotworów, zaburzeń metabolicznych, czynników genetycznych czy skutków ubocznych niektórych leków. Charakterystycznym objawem jest ciemnienie skóry (hiperpigmentacja), widoczne głównie na obszarach wystawionych na słońce..

Objawy wysokiego poziom kortyzolu

Nie lekceważ subtelnych objawów! Wczesne rozpoznanie to klucz do przywrócenia równowagi w organizmie. Główne objawy, świadczące o podwyższonym kortyzolu to np.:

• pogorszenie samopoczucia – spadek nastroju, smutek oraz brak energii;
• zwiększony apetyt, podjadanie – szczególnie słodyczy, a w konsekwencji tycie, zwłaszcza w okolicach brzucha i bioder;
• osłabiona odporność;
• spadek libido;
• nadciśnienie;
• nadmierne pragnienie i częstsze oddawanie moczu;
• podwyższone stężenie glukozy we krwi.

Pamiętaj, że na ilość wytwarzanego kortyzolu mogą wpływać różne czynniki. Wysoki poziom kortyzolu u pacjenta najczęściej jest spowodowany nadczynnością nadnerczy czy długotrwałym przyjmowaniem leków steroidowych.

Zespół Cushinga

To przeciwieństwo choroby Addisona, zatem w tym przypadku nadnercza produkują nadmiar kortyzolu. Do objawów tego zespołu zalicza się m.in. otyłość brzuszną, skłonność do rozstępów, osłabienie siły mięśniowej, nadciśnienie tętnicze czy bóle kręgosłupa. Charakterystyczne symptomy dotyczące wyglądu zewnętrznego, występujące u osoby z zespołem Cushinga, spowodowane odkładaniem się tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy i karku to tzw. księżycowa twarz oraz bawoli kark.

Objawem nadmiernego kortyzolu jest bawoli kark.

Przygotowanie do badania – kiedy wykonać badanie?

Ze względu na dobowy rytm uwalnianie kortyzolu, zaleca się wykonać badanie w godzinach porannych (optymalnie do godz. 10:00). Aby wynik był jak najbardziej wiarygodny, pacjent do punktu pobrań powinien zgłosić się na czczo - tzn. zachować 8-12-godzinną przerwę od ostatniego posiłku. Przed badaniem rekomenduje się powstrzymać od palenia tytoniu, uprawiania aktywności fizycznej oraz w miarę możliwości unikać sytuacji stresowych.

W niektórych przypadkach materiał do badania pobiera się dwukrotnie tego samego dnia ok. godziny 8 rano i ok. godziny 20 wieczorem.

Badanie z surowicy

Badanie kortyzolu polega na pobraniu krwi z żyły łokciowej. Najczęściej wystarczy wynik z surowicy z rana, natomiast lekarz może zlecić więcej próbek w ciągu dnia, by monitorować poziom stężenia hormonu w rytmie dobowym. Samo pobranie trwa kilka minut, a wyniki są dostępne w ciągu 3 dni. 

Badanie moczu

Badanie kortyzolu w dobowej zbiórce moczu służy do diagnozowania nadmiernego wydzielania hormonu stresu. Mocz zbierany jest przez 24 godziny, a wynik obrazuje średnie stężeniu hormonu w formie wolnej wydalonej przez nerki. Mocz zbierany do badania należy przechowywać w chłodnym miejscu (w temperaturze 2

Norma kortyzolu

Wartości referencyjne kortyzolu zależą od wielu czynników, m.in. pory dnia i metody badania. Lekarz interpretując wynik badania, bierze pod uwagę wszystkie czynniki, np. wiek, historię chorobową, wywiad rodzinny i ogólny stan zdrowia pacjenta. 

Jak obniżyć poziom kortyzolu w organizmie?

Zbyt wysoki poziom kortyzolu w organizmie może mieć różne podłoże i w zależności od przyczyny wymagać specjalistycznego leczenia. W sytuacji, gdy powodem hiperkotyzolemii jest stres psychiczny, pomocne mogą być m.in.:

• techniki relaksacyjne - medytacja, aromaterapia, ćwiczenia oddechowe;
• zadbanie o odpowiednią długość i higienę snu (7-8 godzin dziennie);
• spędzanie czasu na świeżym powietrzu,
• aktywność fizyczna, dostosowana do indywidualnych możliwości, np. joga, pływanie, spacery;
• zrównoważona dieta dostarczająca cennych składników odżywczych, takich jak: witaminy, składniki mineralne, polifenole i kwasy tłuszczowe omega-3.

Źródła:

Bagrowski B. (2018) Szkodliwy wpływ długotrwałego stresu na stan układu ruchu. Edukacja biologiczna i środowiskowa. str: 10 - 15.

Ziaja J., Cholewa K., Mazurek U., Cierpka L. (2008) Molekularne podstawy syntezy aldosteronu i kortyzolu w prawidłowych nadnerczach i w gruczolakach kory nadnerczy. Endokrynologia Polska. 59: 330-339.

Dziurkowska E., Wesołowski M.: Ślina – wartościowy materiał biologiczny do oznaczania kortyzolu. Farmaceutyczny Przegląd Naukowy 2010, 12: 21-26.

Inoue K., Horwich T., Bhatnagar R., et al. Urinary stress hormones, hypertension, and cardiovascular events: the multi-ethnic study of atherosclerosis. 2021;78:1640–1647.

Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, tom I, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2006.

Musiała N., Hołyńska-Iwan I., Olszewska-Słonina D., Kortyzol – nadzór nad ustrojem w fizjologii i stresie, Journal if Laboratory Diagnostics, 1/2018.