Zespół Downa (trisomia 21. chromosomu) - występowanie, przyczyny i objawy

Zespół Downa (Downe syndrome) to choroba genetyczna, której przyczyną jest obecność dodatkowego chromosomu, tzw. trisomia chromosomu 21. Najczęściej można ją rozpoznać podczas pierwszego USG prenatalnego połączonego z testem PAPPA. Potwierdzeniem diagnozy są badania genetyczne, np.: test Panorama, Veracity czy VERAgene, które są nieinwazyjne, bezpieczne dla mamy i dziecka. 

Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników oraz Polskie Towarzystwo Genetyki Człowieka podkreślają, że:

"W każdej ciąży istnieje ryzyko populacyjne wystąpienia u płodu w sposób losowy wad rozwojowych lub chorób uwarunkowanych genetycznie. Nawet prawidłowy przebieg ciąży nie wyklucza możliwości rozpoznania u dziecka tego typu zaburzeń po urodzeniu."

Zespół Downa (ZD) nie jest związany z płcią i tak samo często występuje u chłopców jak i u dziewczynek.  

Czym jest zespół Downa?

Zespół Downa to choroba o podłożu genetycznym, która jest wynikiem nieprawidłowego podziału komórek przed lub po zapłodnieniu. Skutkuje to szeregiem wad wrodzonych, a co za tym idzie upośledzeniem intelektualnym i ruchowym dziecka dotkniętego trisomią 21. W zależności od stopnia ciężkości wady zmaga się ono z towarzyszącymi zespołowi Downa:

• chorobami serca,
• choroabmi tarczycy,
• schorzeniami układu oddechowego, układu pokarmowego czy też kostnego. 

Osoby z zespołem Downa częściej mają również problemy ze wzrokiem i słuchem.  

Zespół Downa – przyczyny

Niegdyś funkcjonowało w społeczeństwie błędne przekonanie, że przyczyną zespołu Downa u dziecka jest gruźlica, którą przeszło jedno z rodziców. Jest to oczywiście nieprawdą. Dziś wiemy, że ryzyko wystąpienia zespołu downa u dziecka rośnie wraz z wiekiem matki i np. dla kobiet w wieku 20 lat prawdopodobieństwo wynosi 1:2000, dla kobiet powyżej 35 r.ż. 1:360, a w wieku 45 lat 1:30. 

Jednakże bezpośrednią przyczyną ZD jest aberracja chromosomalna w postaci dodatkowego chromosomu pary 21. (trisomia 21), do której dochodzi podczas podziału komórkowego w komórkach rozrodczych rodziców lub na wczesnym etapie rozwoju zarodka. Mówimy wtedy o niedziedziczonej chorobie genetycznej. 

W bardzo rzadkich przypadkach trisomia 21 będzie dziedziczona po rodzicach, którzy, choć nie mają cech fenotypowych, są nosicielami translokacji chromosomowej. Jako że w ich komórkach rozrodczych znajdują się zarówno chromosomy prawidłowe, jak i wadliwe, odziedziczenie przez dziecko błędnego chromosomu będzie zdarzeniem losowym.  

Natomiast bardzo wysokie ryzyko przekazania wady genetycznej występuje, gdy choć jedno z rodziców dotknięte jest trisomią 21. Zespół Downa nie wyklucza płodności, dlatego coraz częściej łamie się społeczne tabu i podejmuje edukację na temat antykoncepcji. 

Jak rozpoznać zespół Downa?

Ryzyko wystąpienia u potomstwa trisomii 21 można ocenić już na etapie starań o ciążę, wykonując badanie kariotypu rodziców i wykonując test zgodności genetycznej CGT Plus. Pozwala on rozpoznać ukryte nosicielstwo translokacji chromosomowej odpowiedzialnej za wystąpienie u dziecka zespołu Downa, ale też szereg innych chorób genetycznych.  

Poza tym trisomia 21. może być wykryta już w trakcie ciąży podczas USG prenatalnego, które (wraz z testem PAPPA, czyli biochemicznym badaniem krwi matki) wykonywane jest między 11. a 14. tygodniem ciąży. W trakcie tego badania ocenia się długość ciemieniowo-siedzeniową, czynność serca, natomiast najistotniejsze parametry pod względem oszacowania ryzyka zespołu Downa to: nieprawidłowy wymiar przezierności karkowej, który pozwala wykryć około 75 proc. przypadków trisomii 21. oraz hipoplazja lub brak kości nosowych, który występuje u około 60 proc. przypadków trisomii 21.  

W diagnostyce wad rozwojowych płodu ważną rolę odgrywa też tzw. USG połówkowe, które wykonuje się między 18. a 22. tygodniem ciąży. Jest to badanie obrazowe, na którym można dostrzec zmiany w budowie płodu (np. pogrubienie fałdu karku, skrócenie kości nosowej, płaski kąt twarzowy i biodrowy), co nasuwa istotne podejrzenie zespołu Downa. 

Wstępne rozpoznanie weryfikuje się za pomocą nieinwazyjnych badań prenatalnych (NIPT, ang. non invasive prenatal testing), które z krwi obwodowej matki izolują DNA dziecka. Dzięki temu w sposób bezpieczny dla przebiegu ciąży można oszacować ryzyko wystąpienia wad genetycznych u płodu, w tym trisomii 21. Do badań tych zaliczamy np.:  

• Test Panorama, który można wykonać od 9. tygodnia ciąży, czułość tego testu w przypadku trisomii 21 wynosi 99 proc. 
• Veracity, wykonuje się po 10. tygodniu ciąży, charakteryzuje się dużą dokładnością, wykrywa aneuploidie, mikrodelecje i mikroduplikacje. 
• VERAgene, charakteryzuje 99 proc. czułości w przypadku trisomii 21. Poza tym ocenia jej ryzyko u każdego z płodów w ciąży bliźniaczej. W tym badaniu pobiera się również wymaz z policzka ojca, umożliwia to zbadanie materiału genetycznego matki jak i ojca. Test ten jako jedyny daje możliwość dodatkowej oceny pod kątem chorób monogenowych. 
• NIFTY, ma zastosowanie w ciążach pojedynczych, daje możliwość ubezpieczenia od wyniku fałszywie ujemnego lub w przypadku, gdy wynik wskazuje na występowanie wady genetycznej u płodu, pacjentka otrzymuje rekompensatę w celach dalszej diagnostyki. 

Objawy zespołu Downa 

Występowanie zespołu Downa charakteryzują nie tylko opóźnienie w rozwoju i niepełnosprawność intelektualna, ale też cechy dotyczące wyglądu, m.in.:

• spłaszczony profil twarzy, 
• skośne ustawienie szpar powiekowych,
• mały nos,
• krótka szyja,
• płaskostopie,
• nisko osadzone małżowiny uszne,
• duży język (u małych dzieci często wysunięty),
• pojedyncza bruzda na dłoni. 

Charakterystyczny jest też wysoki próg bólu, problemy z odkrztuszaniem, niechęć do przyjmowania płynów, co z kolei skutkuje szeregiem problemów zdrowotnych. 

Leczenie zespołu Downa

Zespół Downa należy do grupy chorób genetycznych i nie można się z niego wyleczyć. Natomiast dzięki odpowiedniej profilaktyce (szczepieniom, zdrowej diecie, aktywności fizycznej) i dbaniu o rozwój psychospołeczny można poprawić komfort dziecka czy osoby dorosłej oraz zapewnić jej lepsze funkcjonowanie w życiu dorosłym. Co istotne, dzieci z ZD pomimo niskiego IQ mają zdolność uczenia się, dlatego warto kłaść nacisk na codzienną edukację. 

Leczenie osób z trisomią 21. polega przede wszystkim na odpowiedniej profilaktyce chorób towarzyszących i codziennej rehabilitacji. Charakterystyczne dla ZD są:

• bezdech senny,
• zespół Pickwicka (czyli nadmierna senność w ciągu dnia, chrapanie w nocy i bezdech nocny, a także otyłość).

W tym przypadku należy pamiętać o ćwiczeniach oddechowych, monitorowaniu oddechu i w razie potrzeby używaniu podczas snu maski tlenowej.  

Choroby kardiologiczne w zespole Downa

Około 40 proc. osób z zespołem Downa cierpi również na problemy kardiologiczne:

• chorobę niedokrwienną serca,
• wady serca,
• niedociśnienie ortostatyczne,

Dlatego chorzy muszą być pod stałą opieką poradni kardiologicznej i wykonywać profilaktyczne badania serca (EKG, Echo serca). 

Choroby tarczycy w zespole Downa

Choroby tarczycy (niedoczynność i nadczynność tarczycy) to kolejny problem zdrowotny. Ze względu na podobne zachowania wynikające z występowania wady genetycznej do objawów wskazujących na niedoczynność tarczycy, ciężko jest zauważyć pojawiającą się u osoby z zespołem Downa niewydolność tego narządu. Dlatego wymagana jest okresowa kontrola funkcjonowania tarczycy.

Chorzy wymagają również stałej kontroli lekarskiej pod kątem chorób cywilizacyjnych jakimi są cukrzyca i otyłość. Sprzyja im mała aktywność ruchowa oraz stany depresyjne, jakie dopadają osoby dorosłe z trisomią 21. W tym przypadku należy:

• monitorować pomiar glikemii,
• mierzyć krzywą cukrową,
• wykonywać pomiar hemoglobiny glikowanej. 

Schorzenia układu kostnego i pokarmowego

Jeśli chodzi o układ kostny, to osoby z ZD są narażone m.in. na:

• patologiczne złamania kości, osteopenię (której widocznymi objawami są zgarbiona sylwetka i bóle kręgosłupa);
• sarkopenię (spadek siły mięśniowej, wiotkość).  

Ze strony przewodu pokarmowego pacjentom dokuczają częste zaparcia (których powodami są wolniejsza perystaltyka oraz zaburzenia mięśniowe czy anatomiczne) lub nawracające biegunki. U osób z ZD mogą występować też:

• zespół nadwrażliwego jelita,
• celiakia,
• czy odwodnienie spowodowane niechęcią do picia płynów.

Dlatego każdy nagły spadek wagi wymaga diagnostyki.    

Zaburzenia laryngologiczne

Chorzy cierpią też na zaburzenia otolaryngologiczne: niedosłuch czy nawracające zapalenia ucha, które mogą w swym przebiegu być bezbolesne, a przez to trudne do rozpoznania. Konsekwencją nieleczonego zapalenia ucha może być często niedosłuch. Z tego powodu zaleca się wykonywanie audiogramu i wizyty kontrolne u laryngologa. 

Wzrok u osób z zespołem Downa

Nie wolno też lekceważyć kontroli okulistycznej, ponieważ u osób z trisomią 21 częściej w stosunkowo młodym wieku występują:

• zaćma,
• zez,
• jaskra, czy innego rodzaju schorzenia oka i problemy z widzeniem.  

Choroby nowotworowe a zespół Downa

Istotna jest też profilaktyka chorób nowotworowych, ponieważ osoby z ZD częściej chorują na białaczkę, czy też na nowotowy germinalne jąder. Tak samo należy zachować czujność zdrowotną i dbać o profilaktykę w zakresie choroby Alzheimera, ponieważ osoby z zespołem Downa mają do niej tendencję (aż 54,4 proc. przypadków występuje u pacjentów w wieku 60-69 lat).  

Warto podkreślić, że osoby z zespołem Downa miewają wyższą tolerancję na ból, co sprawia, że niektóre choroby są diagnozowane dopiero w późnym stadium. Zatem opiekunowie dzieci czy osób dorosłych z ZD powinni bacznie obserwować zachowanie podopiecznych pod kątem agresji, autoagresji, lęku oraz płaczu, bo w ten niewerbalny sposób pacjent może manifestować, że coś mu dolega. 

Jak długo żyje się z zespołem Downa? 

Typowe dla tej choroby genetycznej jest przedwczesne starzenie się, co wynika z nadekspresji genów zlokalizowanych na 21. chromosomie. Ze względu na różnego rodzaju choroby współistniejące i zaburzenia immunologiczne wiele osób nie dożywa wieku sędziwego, choć trzeba przyznać, że na przestrzeni ostatnich lat długość życia osób z zespołem Downa zdecydowanie się wydłużyła. Obecnie dzięki specjalistycznej opiece medycznej około 70 proc. osób. z trisomią 21 osiąga wiek 50 lat. Jest również grupa osób, która znacznie przekroczyła ten wiek. 

Źródło:

1. Sieroszewski P., Haus O., Zimmer M. et al. Recommendations for prenatal diagnostics of the Polish Society of Gynaecologists and Obstetricians and the Polish Society of Human Genetics. Ginekol Pol. doi: 10.5603/GP.a2021.0255;

2. Akademia Bioetyki. Wykład: „Dorosły z zespołem Downa” | prof. dr hab. n. med. Jolanta Wierzba; https://www.youtube.com/watch?v=Ozo1pYNVscA (dostęp: 24.01.2024 r.);

3. https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/013/119/original/25-35.pdf?1472462014 (dostęp: 24.01.2024 r.).